Η «Νύχτα των Κρυστάλλων» για τους Ρωμιούς της Πόλης

ΜΑΞΙΜΟΣ ΧΑΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
Γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού ΝΔ, βουλευτής Λάρισας και ιστορικός ερευνητής

6Η ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1955 : Η ΜΑΥΡΗ ΝΥΧΤΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Η ΟΡΓΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΟΧΛΟΥ.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ ΑΘΗΝΑΓΟΡΑ

Στις αρχές του 1949 τίποτα δεν προϊδέαζε τον Ελληνισμό της Κωνστα­ντινούπολης για τη μαύρη νύχτα της 6ης προς την 7π Σεπτεμβρίου του 1955, που έμεινε στην ιστορία ως «Νύχτα των Κρυστάλλων» για τους Ρωμιούς της Πόλης. Βέβαια, πάντα υπήρχε φωλιασμένος ο φό­βος στην ελληνική μειονότητα.

Άλλωστε, κάθε τόσο φρόντιζαν οι Τούρκοι, πότε με αναγκαστική επιστράτευση και πότε με έκτακτη φορολογία, όπως το περίφημο «βαρλίκι», να υπενθυμίζουν ότι η μοίρα των Ελλήνων ήταν σε ξένα χέρια. Και όσο πρόκοβαν οικονομι­κά οι Ρωμιοί, μονοπωλώντας ου­σιαστικά μαζί με τους Αρμένιους την αστική επιχειρηματική τάξη της Πόλης, τόσο υπέβοσκε ο φθόνος στα καραβάνια των ξυπόλητων από την Ανατολία, που έρχονταν στη Βασιλεύουσα, ευελπιστώντας σε ένα καλύτερο μέλλον.

Η έλευση του Αθηναγόρα

Στην αρχή του Ψυχρού Πολέμου, το 1948, ο Οικουμενικός Πατριάρ­χης Μάξιμος Ε’, έπειτα από πολ­λές πιέσεις, αναγκαζόταν να παραιτηθεί γιατί στην ενθρόνιση του είχε εξ αριστερών του… τον Ρώσο πρόξενο! Υστέρα από έντονο παρα­σκήνιο, στο θρόνο του Αποστόλου Ανδρέα εκλέγεται μια χαρισματική μορφή, που στη συνέχεια διαδρα­μάτισε σημαντικό ρόλο στην έναρ­ξη του διαλόγου με την Καθολική Εκκλησία, συνδέοντας το όνομά του με την άρση των αναθεμάτων της εποχής του σχίσματος, ο τότε Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής Αθηναγόρας.



Αν και δεν μπορούσε να συμμε­τάσχει στο «τριπρόσωπο», καθώς δεν είχε την τουρκική υπηκοότητα, όπως αξιώνει η τουρκική νομοθε­σία, ο Αθηναγόρας, χάρη στη φιλία του με τον πρόεδρο των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν, έγινε αποδεκτός από τους Τούρκους. Μάλιστα, προσγει­ώθηκε στο αεροδρόμιο της Κων­σταντινούπολης με το προσωπικό αεροπλάνο του Τρούμαν. Ο Αθηναγόρας έγινε δεκτός με τιμές από τους Τούρκους. Και πίστεψε ότι η στράτευση Ελλάδας και Τουρκίας στο άρμα της Αμερικής διασφαλίζει και τα συμφέροντα της ελληνικής μειονότητας στην Πόλη.

Ο ρόλος των Άγγλων

Το 1949, βεβαίως, δεν είχε υπο­δαυλιστεί το ενδιαφέρον των Τούρκων για την Κύπρο. Φρόντισαν γι’ αυτό οι Άγγλοι, όταν φούντω­σε στη μαρτυρική Μεγαλόνησο ο ένοπλος απελευθερωτικός αγώνας της ΕΟΚΑ, απειλώντας την κυριαρ­χία της Μεγάλης Βρετανίας, που επιστράτευσε την παλιά γνώριμη τακτική τού «διαίρει και βασίλευε». Έτσι, στην Τουρκία άρχισαν να δη­μοσιεύονται άρθρα στον Τύπο για τους «αδελφούς Τουρκοκύπριους» και να οργανώνονται συλλαλητή­ρια με σύνθημα «η Κύπρος είναι τουρκική».



Πρωτοστάτης στο ανθελληνικό παραλήρημα η νέο εκδοθείσα εφη­μερίδα «Hiirriyet» (Ελευθερία) του καταγόμενου από τη Θεσσαλονίκη εξισλαμισθέντος (donme) Εβραί­ου δημοσιογράφου Sedat Simavi. Αναμοχλεύοντας το μίσος κατά των Ελλήνων, εκτόξευσε τις πωλήσεις της εφημερίδας του από 11.000 σε 200.000 φύλλα.

Η ελληνική μειονότητα και το Φανάρι, που τελούσαν ουσιαστικά υπό καθεστώς ομηρίας, χρησιμο­ποιούνταν πάντα ως μοχλός πίεσης από την τουρκική πλευρά. Το Κυ­πριακό, λοιπόν, πρόσφερε άλλοθι στην ολοκλήρωση της πολιτικής εθνοκάθαρσης, που ξεκίνησε με το κίνημα των Νεοτούρκων το 1908 και στόχευε, υπό την καθοδήγηση των Γερμανών, στη μετατροπή της πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρα­τορίας σε έθνος-κράτος, στο οποίο θέση είχαν μόνο οι Τούρκοι.

Πεντακόσια χρόνια μετά την Άλωση του 1453, έπρεπε να εξα­φανιστεί η ενοχλητική παρουσία των Ρωμιών, που θύμιζε ποιοι ήταν κύριοι αυτής της πόλης. Δεν είναι τυχαίο ότι στα Σεπτεμβριανά στην Πόλη και αργότερα στην κατεχόμε­νη Βόρεια Κύπρο, αλλά και παλαιότερα στη Μικρά Ασία και τον Πό­ντο, ο τουρκικός όχλος στράφηκε ακόμα και ενάντια στα κοιμητήρια, βεβηλώνοντας και ασχημονώντας με τα οστά των νεκρών.



Η προβοκάτσια

Προκαλεί δέος σε κάθε δημοκρατι­κό πολίτη η αποκάλυψη ότι τα Σε­πτεμβριανά οργανώθηκαν από το επίσημο τουρκικό κράτος και τον πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές. Τα γεγονότα είναι σήμερα γνωστά:

Ένας μειονοτικός μουσουλμάνος φοιτητής από την Κομοτηνή, ο Oktay Engin, λειτουργώντας ως πράκτορας των Τούρκων, τοποθετεί εκρηκτικό μηχανισμό στον αύλειο χώρο του τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη, όπου υπάρχει και το σπίτι που γεννήθηκε ο Κε­μάλ Ατατούρκ.

Τούρκοι και Κούρδοι συναντιούνται στην πλατεία Ταξίμ για να επιδοθούν σε καταστροφές και λεηλασίες.



Πριν καλά καλά εκραγεί ο μηχανισμός, που δεν προξενεί ζημιές στο κτίριο, στην Πόλη έχει κυκλο­φορήσει με πηχυαίους τίτλους η είδηση σε έκτακτη έκδοση της εφημερίδας «Istanbul Ekspres» του βουλευτή του Δημοκρατικού Κόμματος Mithat Perin.

Από διάφορα μέρη της Πόλης προσυγκεντρωμένοι Τούρκοι και Κούρδοι, μεταφερόμενοι με λεω­φορεία από τα βάθη της Ανατολής, συναντιούνται στην πλατεία του Ταξίμ. Εκεί θα τους δοθούν λοστοί για να επιδοθούν στο… θεάρεστο έργο τους, καταστρέφοντας και λεηλατώντας τα καταστήματα των Ρωμιών που είχαν από την προηγού­μενη μαρκάρει Ο απολογισμός είναι τρομακτικός.

Στα χέρια του όχλου

Σύμφωνα με τις επίσημες καταγραφές, την αποφράδα εκείνη νύχτα, 16 ομογενείς έχασαν τη ζωή τους, ανάμεσά τους και ο υπέργηρος, πάνω των 90 ετών, αρχιμανδρίτης της Μονής Μπαλουκλή Χρύσανθος Μαντάς, που βρήκε μαρτυρικό θάνα­το. Στους 32 ανήλθαν οι βαριά τραυ­ματισμένοι, ενώ αδιευκρίνιστος είναι ο αριθμός των θυμάτων βιασμού, κα­θώς πολλοί, φοβούμενοι το διασυρ­μό, δεν κατήγγειλαν το γεγονός.

Ο διευθυντής των νοσοκομείων του Μπουλουκλή υποστηρίζει ότι 60 κορίτσια από διάφορα μέρη της Πόλης έπεσαν θύματα της τουρκικής θηριωδίας.

Οι ιερείς που βρέθηκαν στα χέρια του όχλου υπέστησαν τα πάνδεινα Άλλους τους έκαναν περιτομή και πέ­θαναν από αιμορραγία και άλλους τους έκοψαν τα γένια. Σε επίπεδο υλικών ζημιών, 4.348 καταστήμα­τα, 1.004 κατοικίες, 73 ορθόδοξες εκκλησίες με ανεκτίμητα κειμήλια, 2 μονές, 8 αγιάσματα, 110 ξενοδο­χεία και εστιατόρια, 27 φαρμακεία, 21 εργοστάσια, 26 ελληνικά σχολεία, 5 αθλητικοί σύλλογοι και μαζί τα γραφεία των 5 εκ των 7 ελληνικών εφημερίδων καταστρέφονται.

Ενδεικτική, τέλος, της μανίας του όχλου είναι η σύληση των τάφων. 0 γενικός πρόξενος της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη Michael Stuart τηλεγραφούσε στις 7.9.1955 ότι π κατάσταση «στο Βαλουκλί είναι αδύ­νατον να περιγραφεί. Ανοίχτηκαν οι τάφοι των Πατριαρχών και διασκορ­πίστηκαν τα οστά τους, αποτεφρώ­θηκαν εντελώς η εκκλησία και το μοναστήρι».

Η Αθήνα με τον στρατάρχη Παπάγο ετοιμοθάνατο, περιορίστηκε σε ασθενή διπλωματικά διαβήματα.

Ασθενική αντίδραση της Ελλάδας

Την επομένη, η κυβέρνηση Μεντερές κήρυξε στρατιωτικό νόμο ενοχοποι­ώντας τους κομμουνιστές ως υπαίτι­ους των γεγονότων. Προς απόδειξη τούτου έγιναν πολλές συλλήψεις αριστερών, ακόμα και διανοουμένων, όπως ο Aziz Nesin. Η Άγκυρα, επι­βάλλοντας καθεστώς λογοκρισίας, ήλπιζε ότι τα γεγονότα δεν θα γίνουν, στην έκτασή τους, γνωστά στον έξω κόσμο. Ωστόσο, χάρη στην αυταπάρ­νηση του φωτογράφου Δημήτρη Καλούμενου, οι φρικαλεότητες των Τούρκων έγιναν γνωστές στην Ελλά­δα και τον υπόλοιπο κόσμο.

Η Αθήνα, ζώντας μια ιδιότυπη ακυ­βερνησία, με το στρατάρχη Παπάγο ετοιμοθάνατο, βαριά άρρωστο για μήνες στην οικία του. περιορίστηκε σε ασθενή διπλωματικά διαβήματα. Στις 18 Σεπτεμβρίου, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ John Foster Dulles, εξομοιώνοντας θύτες και θύ­ματα, απέστειλε ταυτόσημες επιστο­λές σε Αθήνα και Άγκυρα, καλώντας τες να τα βρουν «για το συμφέρον του ελεύθερου κόσμου». Ο πράκτο­ρας Oktay Engin, που δραπέτευσε στη γείτονα, επιβραβεύτηκε για τη δράση του, τοποθετούμενος στη θέση του νομάρχη Νέβσεχιρ στην Καππαδοκία.

Η «τρίτη άλωση»

Με τα Σεπτεμβριανά, οι Ρωμιοί συ­νειδητοποίησαν ότι δεν έχουν μέλλον στη γενέτειρά τους. Ακολούθησαν οι απελάσεις του 1964 και η εισβολή στην Κύπρο, και η μειονότητα χρό­νο με το χρόνο φυλλορροούσε. Σε συνέδριο που έγινε το 2006 στην Κωνσταντινούπολη, οι Ρωμιοί με­τρήθηκαν και βρέθηκαν μαζί με τους αραβόφωνους λίγο πάνω από 5.000 ψυχές σε μια Πόλη που ξεπερνά τα 15 εκατομμύρια αλλά έχει χάσει από καιρό τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της.

Από το 33% του πληθυσμού της Πόλης του 1922, σήμερα οι Έλληνες είναι μόλις το 0,03%. Κι όμως, και αυτοί «οι λίγοι αλλά και αμέτρητοι», όπως έλεγε στας δυσμάς του βίου του ο μεγάλος Αθηναγόρας, παρα­μένουν αγκάθι για ένα κομμάτι της σύγχρονης Τουρκίας, όπως είναι οι «Γκρίζοι Λύκοι».

Είναι ενθαρρυντικό, βεβαίως, το γεγονός ότι το τελευταίο διάστημα νέοι επιστήμονες ασχολούνται με την αποκάλυψη όλων των πτυχών των γεγονότων του 1955, προσπαθώντας να αποτινάξουν την ντροπή για το οργανωμένο έγκλημα κατά των Ελ­λήνων της Πόλης.
Η πραγματικότητα είναι πάντως ότι μετά τα Σεπτεμβρι­ανά, που εύστοχα χαρακτηρίστηκαν ως «τρίτη άλωση», π κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη μεταμορφώθηκε σταδιακά σε ανατολίτικη Ιστανμπούλ, που… προσπαθεί με την ισλαμική της μαντίλα να καλύψει ό, τι θυμίζει το ένδοξο υπερχιλιετές βυζαντινό πα­ρελθόν της.